Ervaringsdeskundigheid bij complexe casuïstiek

Bij het oplossen van vastgelopen casuïstiek kunnen ervaringen van mensen die hetzelfde hebben meegemaakt, heel behulpzaam zijn. Dat kan gaan om ervaringskennis, of ervaringsdeskundigheid.

Ervaringen kunnen tot kennis gemaakt worden. Ervaringskennis ontstaat door ondervinding en waarneming en door te leren van (meerdere) ervaringen. Niet alle eigen beleving is direct algemene kennis: wat voor de een geldt, hoeft niet voor een ander te gelden. Daarom is een onderscheid tussen individuele en collectieve ervaringskennis van belang.

Van individuele ervaringskennis is sprake wanneer de persoon reflecteert op zijn of haar ervaringen.
Door ervaringen samen te bespreken wordt gezocht naar overeenkomsten die het unieke aspect van ervaringen overstijgen en hiermee een rode draad vormen binnen deze gedeelde ervaringen. Het bespreken van eigen ervaringen, en het nadenken over en vormen van een eigen ervaringsverhaal is hierbij een vereiste. Aansluiten bij de ervaringen van anderen brengt de kennis naar een hoger niveau en wordt collectieve ervaringskennis; dat maakt van ‘ik-kennis’, ‘wij-kennis’.

Deze twee aspecten werken als communicerende vaten. Gemeenschappelijke aspecten kunnen een nieuw licht werpen op de werkelijkheid en leiden tot nieuwe inzichten en kennis. Voor beide aspecten moet dus ruimte aanwezig zijn. Door steeds meer kennis in hetzelfde gebied met anderen te delen kan collectieve ervaringskennis op een bepaald gebied, bijvoorbeeld ten aanzien van herstelprocessen, worden ontwikkeld.

Ervaringsdeskundigheid is opgebouwd in twee onderdelen: ervaring en deskundigheid.

Het eerste onderdeel, de ervaring, draagt eraan bij dat ervaringsdeskundigen soms sneller een inschatting van de situatie kunnen maken en gevoelens die onder de oppervlakte spelen makkelijker onder woorden kunnen brengen. Ervaringsdeskundigen zijn bekend met de emoties die meespelen in een bepaalde situatie. Ze hebben het immers zelf (van nabij) meegemaakt. Dat schept soms ook extra vertrouwen bij de cliënt of patiënt.
Het tweede onderdeel, de deskundigheid, maakt dat de ervaring professioneel kan worden ingezet. Hij of zij kan de eigen ervaring functioneel inzetten. Kan hij of zij dat niet, blijft er sprake van ervaring maar kunnen we niet spreken van een ervaringsdeskundige.

Het verwerven van ervaringsdeskundigheid is een continue proces waarin het opdoen van ervaring, het ontwikkelen van ervaringskennis en het inzetten van ervaringsdeskundigheid met elkaar verbonden zijn. Een ervaringsdeskundige doet iedere keer weer eigen ervaringen op, verwerkt deze en reflecteert hierop, komt in contact met anderen met ervaringen en bundelt dat samen tot collectieve ervaringskennis – vaak ook met informatie uit andere relevante bronnen zoals literatuur – en gebruikt die ervaringsdeskundigheid in zijn of haar werk.

Ervaringsdeskundigheid in de zorg

Ervaringsdeskundigheid in zorg en hulpverlening gaat over:

Deskundig omgaan met je eigen lichaam, geest, gedrag, manieren van doen, je eigen leven en eigen herstelproces.
Deskundig omgaan met hulpverleners, gezondheidszorg en andere steunsystemen in je leven: hoe ze aan te spreken, hoe ze aan te wenden voor je eigen herstel, hoe om te gaan met de regels, hoe om te gaan met de bureaucratie, enzovoort;
Deskundig omgaan met maatschappelijke reacties op jou, zowel positieve als negatieve. Bijvoorbeeld hoe om te gaan met mantelzorg en burenhulp of hoe om te gaan met stigmatisering en uitstoting, hoe exclusie te voorkomen en participatie respectievelijk maatschappelijk herstel te realiseren;
Deskundig omgaan met lotgenoten, hoe je anderen kunt steunen bij herstel, al dan niet in geformaliseerde kaders als zelfhulpgroepen, herstelgroepen, cliëntenorganisaties of cliënt gestuurde projecten.

De eerste drie aspecten hierboven zijn geformuleerd als persoonlijke hulpbronnen, maar worden in de stap van een ik-verhaal naar wij-verhalen ook collectieve vormen van ervaringsdeskundigheid. Dit laatste aspect is uiteraard (ook) een vorm van wij-kennis, maar ook deze wordt sterk gevoed door persoonlijke deskundigheid en kennis. Ervaringsdeskundigheid wordt dan gebruikt om anderen te helpen in hun herstelproces.

Collectieve ervaringskennis kan een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling van alle genoemde vormen/aspecten van ervaringsdeskundigheid.

Wanneer werk je samen met ervaringsdeskundigen?

Bij het organiseren van zorg in complexe situaties kun je om verschillende redenen samenwerken met ervaringsdeskundigen. Enkele voorbeelden zijn:

Je wilt goed aansluiten op de belevingswereld van cliënten die een heel andere levensloop, leefwijze of ervaringen hebben dan jij zelf. Denk aan cliënten met een meervoudige beperking, cliënten met complexe medische zorg thuis (zoals thuisbeademing), cliënten met autisme, cliënten met een zeldzame ziekte.
Je merkt dat je iets extra’s nodig hebt, maar je kunt niet thuisbrengen wat dat is. Je krijgt bijvoorbeeld geen duidelijk beeld van de zorg of ondersteuning een die cliënt nodig heeft. Het perspectief van een ervaringsdeskundige kan dan helpen om een andere invalshoek te vinden.

De inzet van een ervaringsdeskundige kan ondersteunend zijn alle sectoren. De laatste jaren zien we vooral steeds meer ervaringsdeskundigen in de ggz en aanverwante sectoren zoals verslavingszorg en maatschappelijke opvang.

Het bieden van ondersteuning aan cliënten blijft maatwerk. Mooie voorbeelden van dit maatwerk in de gehandicaptensector vind je op de pagina ervaringsdeskundigheid het kennisplein gehandicaptensector.

Hoe kom je in contact met ervaringsdeskundigen?

De beroepsvereniging voor ervaringsdeskundigen is de VvEd. Deze organisatie biedt informatie over ervaringsdeskundigheid en kan je in contact brengen met geschikte ervaringsdeskundigen.
Registerplein: door VvEd erkende ervaringsdeskundigen.
Er zijn tal van ervaringsdeskundigen die zich als ZZP’er of op een andere manier aanbieden. Je kunt ze vaak vinden op het internet, waarop ze zich met een eigen website presenteren.
Vraag ernaar in jouw eigen werkkring en netwerk. De rol van ervaringsdeskundige neemt een vlucht. Grote kans dat een collega al eens met een ervaringsdeskundige heeft gewerkt of weet waar je terecht kunt.

Kwaliteitsborging

Wanneer iemand zichzelf ervaringsdeskundig mag noemen, is niet eenvoudig aan te geven. Het schept wel verwachtingen als iemand zich ervaringsdeskundig noemt.

De Vereniging voor Ervaringsdeskundigheid heeft in opdracht van ZonMw het kwaliteitskader Ervaringsdeskundigen en het beroepsregister van ervaringsdeskundigen ontwikkeld. Daarnaast hebben zij een onderzoek uitgevoerd naar waarderen en belonen van ervaringsdeskundigen.

Zie ook het project Waardering ervaringsdeskundigen van Veerkracht Centrale.

Uitgangsunten voor samenwerking

De ervaringsdeskundige hoeft niet precies hetzelfde mee te hebben gemaakt als de cliënt om goede ondersteuning te kunnen bieden. Het gaart om bieden van ondersteuning op bepaalde vlakken, waar de cliënt behoefte aan heeft.
Een goede verstandhouding en vertrouwen zijn erg belangrijk in iedere ondersteuningsrelatie. Dat geldt dus ook voor de relatie tussen een cliënt die vastloopt in de zorg en een ervaringsdeksundige. Als (cliënt)ondersteuner kun je hier een rol in spelen door dit bespreekbaar te maken.
Schat de ervaringsdeskundige op waarde en betaal hem of haar voor het geleverde werk. Veerkracht Centrale doet onderzoek naar het waarderen en belonen van ervaringsdeskundigen.
Ervaringsdeskundige kennis en professionele kennis kunnen naast elkaar bestaan. Soms is iemand én ervaringsdeskundig én professional in het werkveld. Professionals doen er goed aan om ook goed naar ervaringen te luisteren.

Zelf aan de slag

Het document Implementatie ervaringsdeskundigheid beschrijft hoe je ervaringsdeskundigheid kunt inzetten en hoe je kunt samenwerken met een ervaringsdeskundige. Het is geschreven voor de GGZ, maar ook goed bruikbaar in andere sectoren.
Verhalen van ervaringsdeskundigen kunnen helpen om theorie aan de praktijk te koppelen. Bijvoorbeeld:
- Een ander haalt steun uit mijn ervaring (GGZ-instelling Karakter).
- Ik herkende mijn verhaal in dat van ervaringsdeskundigen (video, tijdschrift Zorg en welzijn).
- Verhalen uit de Werkplaats ervaringsdeskundigheid (Hogeschool Arnhem Nijmegen).
Ervaringen uitwisselen met andere professionals, bijvoorbeeld in intervisiebijeenkomsten.
De Generieke module Ervaringsdeskundigheid in de GGZ.